Βασίλη Βασιλείου, Θεολόγος και Καθηγητής Συμβουλευτικής και Επαγγελματικής Αγωγής
<div class="s2" style="text-align: justify;">Ο Νεόφυτος Ζωγράφος (1880-1961) ασχολήθηκε συστηματικά, όπως και ο πατέρας του, Νικόλαος Παπαστεφάνου, (1849-1920) με την κατασκευή φορητών εικόνων και όχι με την τοιχογραφία. Δεν διστάζει όμως όταν του προτείνεται, να δοκιμάσει και αυτή την τεχνική. Η μόνη τοιχογραφία που εντοπίσαμε είναι στον ναό των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στο χωριό Τόχνη, της Επαρχίας Λάρνακας. </div>
Στην Πρόθεση του ναού εικονογράφησε τη Γέννηση του Χριστού (εικ. 1). Η σκηνή εικονίζει ορεινό τοπίο και στη μέση σκοτεινό σπήλαιο όπου προβάλλουν οι μορφές της Παναγίας γονατιστής μπροστά στο βρέφος Ιησού. Πίσω, παραστέκεται ο σώφρων Ιωσήφ. Φαίνεται να κρατάει ραβδί. Το βρέφος πλαγιάζει στη φάτνη εσπαργανωμένον. Μπροστά Του γονατίζουν οι ποιμένες με τα χέρια σταυρωμένα στο στήθος σε στάση ικεσίας. Στο βάθος του σπηλαίου διακρίνεται αμυδρά ο όνος. Στο άνω μέρος της τοιχογραφίας δύο άγγελοι μέσα σε νεφέλες κρατούν ανοικτό ειλητάριο με τον αγγελικό ύμνο: Δόξα εν Υψίστοις Θεώ. Η τοιχογραφία διασώζει την επιγραφή: Η ΓΕΝΝΗΣΙΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ, τη χρονολογία 1922 και τα αρχικά του ονόματός του, ΝΝΖ. Σε σχέση με άλλα ομόθεμαέργα του σε φορητές εικόνες, ο Νεόφυτος προσθέτει τις μορφές των ποιμένων πλησίον του νεογέννητου βρέφους, προσδίδοντας έτσι μια πιο δυτικίζουσα εκδοχή της απεικόνισης του θέματος αυτού με έντονες τις ευσεβίστικες στάσεις των προσώπων. Ωστόσο, η σκηνή δεν παύει να είναι απλή και κατανυκτική με μια μυστικιστική και δραματική διάθεση. Τα ενδύματα, χωρίς πολλές πτυχώσεις και έντονες χρωματικές διαβαθμίσεις, υπογραμμίζουν τη λιτότητα και αφαιρετικότητα της τοιχογραφίας, η οποία μεταδίδει στον θεατή ηρεμία και ένα τόνο ιεροπρέπειας. Η τοποθέτηση της σκηνής στην Πρόθεση δεν είναι άστοχη αφού, σύμφωνα με την παράδοση της Εκκλησίας, η Πρόθεση «εμφαίνει μυστικώς το σπήλαιον και την φάτνη της Βηθλεέμ»
Επιπρόσθετα, την εποχή αυτή και άλλοι αγιογράφοι ιστορούν τη Γέννηση στο ιερό, όπως για παράδειγμα ο Όθων Γιαβόπουλλος το 1919 στον ναό της Παναγίας Χρυσολοφίτισσας στη Λόφου και ο Νίκος Νικολαΐδης το 1904 στην Πρόθεση του ναού της Παναγίας Χρυσοπαντάνασσας στο Παλαιχώρι.  
Επίσης, μία δεύτερη τοιχογραφία δίπλα από την Πρόθεση εικονίζει τους ιεράρχες Ιωάννη Χρυσόστομο και Βασίλειο (εικ. 2). Οι άγιοι εικονίζονται στα τρία τέταρτα φορώντας την Αρχιερατική τους στολή με μία ελαφριά κλίση ο ένας προς τον άλλον. Ενδιαφέρονπαρουσιάζει το γεγονός ότι η επιγραφή που κρατούν οι δύο ιεράρχες στο ανοικτό ειλητάριο, είναι γραμμένη με μαύρα και κόκκινα γράμματα και είναι παρμένη από την ευχή του χερουβικού ύμνου της Θ. Λειτουργίας του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου, υπενθυμίζοντας στον ιερέα ότι: ΟΥΔΕΙΣ ΑΞΙΟΣ ΤΩΝ ΣΥΝΔΕΔΕΜΕΝΩΝ/ ΤΑΙΣ ΣΑΡΚΙΚΑΙΣ ΕΠΙΘΥΜΙΑΙΣ Κ(ΑΙ) ΗΔΟΝΑΙΣ/ ΠΡΟΣΕΡΧΕΣΘΑΙ Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΖΕΙΝ Η/ ΛΕΙΤΟΥΡΓΕΙΝ ΣΟΙ ΒΑΣΙΛΕΥ ΤΗΣ ΔΟΞΗΣ/ ΤΟ ΓΑΡ ΔΙΑΚΟΝΕΙΝ ΣΟΙ ΜΕΓΑ ΚΑΙ/ ΦΟΒΕΡΟΝ Κ(ΑΙ) ΑΥΤΑΙΣ ΤΑΙΣ ΕΠΟΥΡΑΝΙΑΙΣ/ ΔΥΝΑΜΕΣΙΝ. Στο άνω μέρος σε κίτρινο φόντο ο οφθαλμός Κυρίου. Εν κατακλείδι, μπορούμε να επισημάνουμε ότι ο Νεόφυτος Ζωγράφος μπορεί να ενταχθεί τεχνοτροπικά στη μεγάλη ομάδα των ζωγράφων του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αι. που χρησιμοποιούν ένα μεικτό ιδίωμα με εμφανή δυτικότροπα στοιχεία αλλά και αρκετά «λαϊκά». Από την άλλη, το ιδίωμα αυτό μπολιάζεται και από τη μεταβυζαντινή αγιογραφική παράδοση. Διαθέτει ένα αρκετά πλούσιο και συγκροτημένο εικονογραφικό ευρετήριο από σχέδια θρησκευτικής ζωγραφικής, τα οποία κληρονόμησε από τον πατέρα του. Τα πρότυπα αυτά συνεχίζει να εφαρμόζει χωρίς σημαντικές αλλαγές. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αναλαμβάνει τον ρόλο του συνεχιστή της τέχνης του πατέρα του, Νικόλαου Παπαστεφάνου που φαίνεται να επιζεί μέχρι τα τέλη του 19ου αι.

Εικ. 1 - ΝΕΟΦΥΤΟΣ Ν. ΖΩΓΡΑΦΟΣ τοιχογραφία, Η Γέννηση του Χριστού, 1922, ναός Αγ. Κωνσταντίνου και Ελένης, Τόχνη.

Λαθών ετέχθης υπό το σπήλαιον

Η ΠΡΟΣΚΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΓΩΝ, ΦΟΡΗΤΗ ΕΙΚΟΝΑ ΝΕΟΦΥΤΟΥ ΖΩΓΡΑΦΟΥ

Η σπάνια εικόνα των τριών Μάγων του αγιογράφου, Νεόφυτου Ν. Ζωγράφου (1880-1961)

Μάγους οδηγήσας  εις προσκύνησίν σου...

Τοιχογραφία Γεννήσεως του Χριστού, Ιερός Ναός Αγίου Γεωργίου Ξυλοφάγου.

Προεόρτια των Χριστουγέννων

<h1 style="text-align: center;">Η εικόνα του Αγίου Σπυρίδωνα.</h1>
<h1 style="text-align: center;">Νέα εικονογραφικά θέματα από τον αγιογράφο Νεόφυτο Ν. Ζωγράφου (1880-1961)</h1>
Το παρόν κείμενο αναφέρεται σε φορητές εικόνες του Νεόφυτου Ν. Ζωγράφου, οι οποίες απεικονίζουν τον Άγιο Σπυρίδωνα επίσκοπο Τριμυθούντος τον θαυματουργό. Οι εικόνες αυτές παρουσιάζουν μεγάλη πρωτοτυπία καθότι πλαισιώνονται απο παραστάσεις του βίου και των θαυμάτων του Αγίου.

Εικόνα Αγίου Σπυρίδωνα Νεόφυτου Ζωγράφου

Νέα εικονογραφικά θέματα από τον αγιογράφο Νεόφυτο Ν. Ζωγράφου (1880-1961)

Η εικόνα του Αγίου Σπυρίδωνα

Βασίλης Βασιλείου, Θεολόγος
 Καθηγητής Συμβουλευτικής και Επαγγελματικής Αγωγής
Στον θαυμαστό βίο της αγίας Βαρβάρας αναφέρεται ότι  ήταν ένα όμορφο κορίτσι που έζησε στην πόλη της Νικομήδειας στη Μικρά Ασία, επί Ρωμαίου Αυτοκράτορα Μαξιμιανού. Ο Διόσκορος ο φανατικός (ειδωλολάτρης) πατέρας της, την είχε κλεισμένη σε ένα πύργο προκειμένου να τη διαφυλάξει από μνηστήρες. Ωστόσο μυστικά προσηλυτίστηκε στο Χριστιανισμό. Ο πατέρας της διέταξε να χτιστεί για αυτήν ένα λουτρό, ούτως ώστε να μην χρειάζεται να χρησιμοποιεί τα δημόσια λουτρά.
Εικ. 1. Αγία Βαρβάρα 19ος αι. , Παρθενίου ιερομονάχου με επιζωγράφηση Νεόφυτου Ν. Ζωγράφου, ναός απ. Λουκά Αραδίππου.
Ενώ το σχέδιο για το λουτρό προέβλεπε αρχικά δύο παράθυρα, η Βαρβάρα εγκατέστησε άλλο ένα για να τιμήσει την Αγία Τριάδα εκμυστηρευόμενη τον λόγο στον πατέρα της. Σ' ένα τροπάριο της ακολουθίας της, στην Ε' ωδή, χαρακτηριστικά αναφέρεται αυτό το γεγονός ως εξής: «θυρίσι τρισί, το λουτρόν φωτίζεσθαι κελεύσασα, μυστικώς διέγραψας, βάπτισμα Βαρβάρα της Τριάδος φωτί, των ψυχών σελασφόρον, υπάρχον καθαρτήριον». Δηλαδή, διατάζοντας να φωτίζεται το λουτρό με τρία παράθυρα, σχεδίασες με μυστικό τρόπο Βαρβάρα, το βάπτισμα, στο φως της Αγίας Τριάδος, που καθαρίζει και φέρνει λάμψη στις ψυχές.
Τότε ο πατέρας της, βλέποντας αυτή την αλλαγή, οργίστηκε και διέταξε να την παραδώσουν στον Ρωμαίο Έπαρχο κατά τους διωγμούς των Χριστιανών. Ο Έπαρχος θαυμάζοντας την ομορφιά της προσπάθησε στην αρχή να την μεταπείσει, βλέποντας όμως ότι εκείνη ήταν ανένδοτη την υπέβαλε σε μαρτύρια, περισσότερο για να την σώσει από την οργή του πατέρα της που ήθελε να φονευθεί. Τελικά ο Έπαρχος διέταξε τον αποκεφαλισμό της, και όρισε την ποινή να εκτελέσει ο ίδιος ο πατέρας της που ήταν και επιθυμία του. Σύμφωνα με τον βιογράφο αυτής Συμεών, ο ίδιος ο πατέρας της, την αποκεφάλισε ως «πατρικαίς χερσί τω πατρικώ ξίφει την τελείωσιν δέχεται». Την στιγμή όμως που είχε αποτελειώσει το έγκλημά του, έπεσε νεκρός χτυπημένος από κεραυνό κατά θεία δίκη.
Η εικόνα της αγίας Βαρβάρας (εικ.1) βρίσκεται σήμερα στο ιερό του ναού του απ. Λουκά στην Αραδίππου. Πρόκειται για μικρή εικόνα, στην οποία η αγία εικονίζεται μετωπική, με κιτρινωπό ένδυμα και μπλε χιτώνα. Την κεφαλή καλύπτει κίτρινο μαντήλι, αφήνοντας τα μαλλιά της να πέφτουν στους ώμους της. Ακόμα, στο κεφάλι φορεί κορώνα δηλώνοντας την αριστοκρατική της καταγωγή. Στο δεξί της χέρι κρατεί σταυρό ενώ με το δεξί ναόσχημο λουτρό με τρία παράθυρα στην κορυφή του οποίου υπάρχει σταυρός. Φέρει χρυσό φωτοστέφανο ενώ το βάθος της εικόνας καλύπτεται με μπλε λουλακί χρώμα.
Την εικόνα αυτή, την εντοπίσαμε κατά την διάρκεια της έρευνάς μας για καταγραφή των έργων του αγιογράφου Νεόφυτου Ζωγράφου στην πρόσφατη έκδοση του βιβλίου<a href="#_ftn1" name="_ftnref1">[1]</a> μας για τη ζωή και το έργο του. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι με την πρώτη ματιά η εικόνα αυτή δεν παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Όμως, με μια πιο προσεκτική παρατήρηση, μπορούμε να αναγνωρίσουμε ότι πίσω από την εικόνα αυτή κρύβεται ένα ακόμα άγνωστο και ανυπόγραφο έργο του αγιογράφου Παρθενίου<a href="#_ftn2" name="_ftnref2">[2]</a>, (1794-1848) ιερομονάχου της μονής Χρυσορρογιάτισσας στην Πάφο.
Ο Παρθένιος ήταν ένας αγιογράφος που έζησε τη δύσκολη εποχή της τουρκοκρατίας. Υπήρξε κατά τον αρχιμανδρίτη Συμεών «η γνησιώτερη έκφραση της λαϊκής εκκλησιαστικής τέχνης στην Κύπρο ανά τους αιώνες<a href="#_ftn3" name="_ftnref3">[3]</a>». Η τέχνη του χαρακτηρίζεται από απλότητα, και παιδική αφέλεια στις κινήσεις και τις εκφράσεις των μορφών. Σπάνια υπογράφει τα έργα του, όμως έχει ένα μοναδικό προσωπικό χαρακτήρα που ο οποιοσδήποτε μπορεί να αναγνωρίσει πολύ εύκολα τις εικόνες του. Δεν χρησιμοποιεί φύλλα χρυσού και συχνά βάφει το φόντο με το χαρακτηριστικό μπλε χρώμα.
Στη διαπίστωσή μας αυτή, ότι η εικόνα ανήκει στον χρωστήρα του αγιογράφου Παρθένιου, συνηγορούν η γνωστή σχεδιαστική του γραμμή και τα χρώματα που αν και έχουν επηρεαστεί από την επιζωγράφηση δεν είναι ικανά να αποκρύψουν την πατρότητα του έργου. Ο Νεόφυτος ενώ φαίνεται ότι έκανε αρκετή παρέμβαση στο πρόσωπο<a href="#_ftn4" name="_ftnref4">[4]</a> της αγίας που ίσως είχε καταστραφεί, αφήνει ανέπαφο το λουτρό, τα ενδύματα και τα χέρια τα οποία όπως επίσης χαρακτηριστικά αναφέρει ο αρχιμανδρίτης Συμεών «τα χέρια με τα ανοικτά δάκτυλα μοιάζουν με ξύλινα θερνάκια που ανέμιζαν τα σιτηρά οι γεωργοί<a href="#_ftn5" name="_ftnref5">[5]</a>». Ο Ζωγράφος επιμελείται ιδιαίτερα το πρόσωπο της αγίας με ροδαλούς πυρωτισμούς, λεπτά καμαρωτά φρύδια και αμυγδαλωτά εκφραστικά μάτια. Επίσης, διατηρεί και την μορφή της ονομαστικής επιγραφής Η ΑΓΙΑ ΒΑΡΒΑΡΑ όπως ο Παρθένιος ακολουθούσε.
Παρόμοια έργα ο Νεόφυτος έχει ζωγραφίσει σε αρκετούς ναούς του νησιού όπως για παράδειγμα, στον ναό αγ. Μαρίνας Τερσεφάνου, στον ναό αγ. Ιωάννη του Θεολόγου στη Λάρνακα, στον ναό αγ. Γεωργίου Πάνω Δευτερά, στον ναό Αρχαγγέλου Μιχαήλ στο Φρέναρος κ.α Σε εικόνα της αγίας στον ναό της Παναγίας στη Δερύνεια, (εικ.2) προσθέτει την επιγραφή στο λουτρό: ΤΡΙΑΔΑ ΣΕΒΩ ΤΗΝ ΜΙΑΝ ΘΕΟΤΗΤΑ, ενώ σε άλλες εικόνες η αγία κρατά κλαδί φοινικιάς και σταυρό ευλογίας.
 Η επιζωγράφηση της εικόνας αυτής μας δίνει την ευκαιρία να κάνουμε κάποιες σκέψεις για τους δύο αυτούς λαϊκούς ζωγράφους. Η συνάντησή τους στο έργο αυτό με ένα μυστικό τρόπο μας αποκαλύπτει τρόπον τίνα και τις ομοιότητες τους.
Έζησαν σε δύσκολες εποχές για το νησί της Κύπρου, υπό κατοχή, καταπίεση και φτώχεια (Τουρκοκρατία-Αγγλοκρατία). Ο Παρθένιος έζησε τις σφαγές του 1821, ο Νεόφυτος έζησε στον πολυτάραχο 20ό αι, με δύο παγκόσμιους πολέμους και άλλα φρικτά εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.
Εικ. 2. Αγία Βαρβάρα 20ός αι. Νεόφυτου Ν. Ζωγράφου, ναός Παναγίας Δερύνεια.
Το πολυάριθμο έργο τους είναι διασπαρμένο σ’ όλη σχεδόν την έκταση του νησιού που μας κάνει να απορούμε και να θαυμάζουμε πώς και με ποια μέσα κινούνται αστραπιαία από την Πάφο στην Καρπασία, από την Κερύνεια στην Λάρνακα.
Χρησιμοποιούν και οι δύο ως κύριο εκφραστικό μέσο της τέχνης τους την εικόνα και όχι την τοιχογραφία και προτιμούν τις φορητές εικόνες μικρού μεγέθους, τις οποίες και πωλούν σε πολύ χαμηλές τιμές. Αποτέλεσμα οι πολλές παραγγελίες και η αποδοχή τους από τα λαϊκά στρώματα της κυπριακής υπαίθρου. Υπάρχει τόση απλότητα και παιδικότητα στα έργα τους που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σήμερα ως άριστοι ζωγράφοι παιδικών παραμυθιών. Προτιμούν να μην υπογράφουν τα πλείστα έργα τους μιμούμενοι τη συνήθεια των παλιών αγιογράφων.
Οι συνθέσεις τους έχουν πρωτοτυπία, εφευρετικότητα και αφαιρετικότητα, με αποτέλεσμα οι όποιες ατέλειες να περιορίζονται. Σε κάποιες περιπτώσεις, παρουσιάζουν αγίους με πανομοιότυπη μορφή αλλάζοντας απλά το όνομά τους στην επιγραφή<a href="#_ftn6" name="_ftnref6">[6]</a>. Αρέσκονται στα ζωηρά χρώματα γεμάτα αίσθημα. Τα έργα τους αναπαριστούν και την κυπριακή φύση με τα χαμηλά και ξηρά βουνά, τα ορθόκλωνα κυπαρίσσια και τις κεραμοσκέπαστες εκκλησίες. Τέλος, και οι δύο, γνήσιοι και χωρίς ακαδημαϊκή μόρφωση ζωγράφοι, αντιστέκονται στα νεωτερικά ρεύματα και παραμένουν πιστοί στις λαϊκές και εκκλησιαστικές τους παραδόσεις.
Είναι καιρός λοιπόν, οι δύο αυτοί αγιογράφοι, να μελετηθούν περισσότερο και να προβληθούν στον κόσμο ως γνήσιοι εκφραστές του αδούλωτου φρονήματος και του εκκλησιαστικού-λειτουργικού ήθους του κυπριακού λαού. «Το να γνωρίσουμε και να καταλαβαίνουμε τις εικόνες του τόπου μας είναι σαν να γνωρίζουμε τον ίδιο τον εαυτό μας και τις ρίζες μας<a href="#_ftn7" name="_ftnref7">[7]</a>».
 
<a href="#_ftnref1" name="_ftn1">[1]</a> Β. Βασιλείου, Νικόλαος Παπαστεφάνου &amp; Νεόφυτος Ν. Ζωγράφου, Ο βίος και το έργο δύο άγνωστων αγιογράφων του 19ου-20ού-  αιώνα στην Κύπρο, Τερσεφάνου 2021.
<a href="#_ftnref2" name="_ftn2">[2]</a> Χριστίνα Σπ. (επιμ) Η κατά Κίτιον αγιογραφική Τέχνη, σελ.117-119.
<a href="#_ftnref3" name="_ftn3">[3]</a> Συμεών Αρχιμανδρίτη,  Οι ταπεινοί αγιογράφοι της Κύπρου κατά την Τουρκοκρατία (17ος -19ος αι.) Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Μαυροβουνίου, 1988, σελ. 10.
<a href="#_ftnref4" name="_ftn4">[4]</a> Ίσως, κάλεσαν τον Ζωγράφο Νεόφυτο να «βελτιώσει» το πρόσωπο, αν λάβουμε υπόψη άλλα έργα του Παρθένιου στα οποία οι άγιοι έχουν μεγάλα και εκστατικά μάτια, αλλά και σε κάποιες περιπτώσεις οι μορφές είναι τρομακτικές.
<a href="#_ftnref5" name="_ftn5">[5]</a> Στο ίδιο, σελ. 11.
<a href="#_ftnref6" name="_ftn6">[6]</a> Σε εικόνα, στον ναό του  Αγίου Γεωργίου, (Εκκλησιαστικό μουσείο, Σωτήρα Αμμοχώστου), δεν διστάζει να σβήσει το όνομα της αγίας Βαρβάρας; και του δωρητή και να γράψει στη θέση τους το όνομα της αγίας Μαρίνας αφού έχουν παρόμοιο εικονογραφικό τύπο. Βλέπε, Β. Βασιλείου, Νικόλαος Παπαστεφάνου &amp; Νεόφυτος Ν. Ζωγράφου, Ο βίος και το έργο δύο άγνωστων αγιογράφων του 19ου-20ού-  αιώνα, σελ.  153.
<a href="#_ftnref7" name="_ftn7">[7]</a>Συμεών Αρχιμανδρίτη,  Οι ταπεινοί αγιογράφοι της Κύπρου κατά την Τουρκοκρατία (17ος -19ος αι.) Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Μαυροβουνίου, 1988, σελ. 2.

Η Εικόνα της αγίας Βαρβάρας, Παρθενίου αγιογράφου (19ος αι.) με επιζωγράφηση Νεοφύτου Ν. Ζωγράφου(20ος αι.)

<h1 style="text-align: center;">Παναγία Θεοτόκος – Τρικώμου </h1>
          Τον Αύγουστο του 2020 εκδόθηκε από το παρεκκλήσιο του Αγίου Ιακώβου Αδελφοθέου στις Κόκκινες – Λάρνακας το βιβλίο «Παναγία Θεοτόκος – Τρικώμου». Eξαίρετη, επιμελημένη και καλαίσθητη κατά πάντα συγγραφή, των βυζαντινολόγων – αρχαιολόγων Χριστόδουλου Χ’Χριστοδούλου και Ανδρέα Φούλια, οι οποίοι κατάγονται και κουβαλούν αγαθές μνήμες και ιστορικές γνώσεις από την ευρύτερη περιοχή των κατεχομένων της επαρχίας Αμμοχώστου.
          Μέσα από τις 130 σελίδες του βιβλίου αυτού, αναδεικνύονται και προβάλλονται όλα τα εκκλησιαστικά μνημεία (ναοί και παρεκκλήσια) και ιερές εικόνες της κατεχόμενης κοινότητας Τρικώμου.
          Προ πάντων δε, περιγράφεται και προβάλλεται η αρχαία εκκλησία της Παναγίας – Τρικώμου (11ος αιώνας) η οποία ήταν και η δεύτερη ενορία της κοινότητας. Για πρώτη φορά επίσης δημοσιεύονται σε πίνακες και σε ασπρόμαυρες φωτογραφίες οι εξαίρετες τοιχογραφίες (12ος αιώνας) του Ναού αυτού. Αυτές παραχωρήθηκαν το 2015 στους συγγραφείς από τον μακαριστό συντηρητή αρχαιοτήτων Σταύρος Μπαλτογιάννης, ο οποίος επισκέφθηκε το 1965 το Τρίκωμο μετά από πρόσκληση του Τμήματος αρχαιοτήτων, για συντήρηση των ως άνω τοιχογραφιών.
          Το Τρίκωμο είχε και θα έχει ανά τους αιώνες ως σφραγίδα το πανέμορφο φραγκοβυζαντινό εκκλησάκι του Αγίου Ιακώβου του Αδελφοθέου. Για πρώτη φορά δημοσιεύεται φωτογραφία του πανομοιότυπου παρεκκλησίου του Αγίου Ιακώβου Αδελφόθεου, το οποίο ανήγειρε η βασίλισσα της Ρουμανίας Μαρία στο βασιλικό παλάτι του Balchik.
          Το βιβλίο αυτό καθίσταται, με το περίφημο αυτό φωτογραφικό υλικό, πηγή έμπνευσης και πρότυπο καθοδήγησης, κυρίως για κάθε καλλιτέχνη και αγιογράφο ο οποίος ενασχολείται σοβαρά, ουσιαστικά και ταπεινά με την εκκλησιαστική βυζαντινή αγιογραφία και τοιχογραφία.
          Πιστεύουμε ότι η συμβολική τιμή του βιβλίου των €10 αποδεικνύει ότι σκοπός της έκδοσης αυτής δεν είναι άλλος παρά μόνον η ανάδειξη, η προβολή και η δημοσίευση του αγνώστου, ξεχασμένου και κρυμμένου εκκλησιαστικού πλούτου της βυζαντινής τέχνης και κληρονομιάς του τόπου μας.
          Επίκεντρο αυτού του πλούτου για την κοινότητα Τρικώμου είναι οι δύο μεγάλες σε μέγεθος, εξαίσιες βυζαντινές εικόνες (Μελετίου Κρητός, 1620μ.Χ.) του Αγίου Ιακώβου του Αδελφοθέου στο Τρίκωμο, οι οποίες επαναπατρίσθησαν το 2016 από την Ελβετία και τώρα εκτίθενται στο Βυζαντινό Μουσείο του ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου του Γ΄, στην Ιερά Αρχιεπισκοπή Κύπρου.
          Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να απευθύνονται στην επιτροπή Αγίου Ιακώβου Αδελφοθέου στις Κόκκινες – Λάρνακας, τηλ.: 0035799682743 ή στο email της Ι.Μ. Κιτίου (<a href="mailto:i.m.kitiou@logosnet.cy.net">i.m.kitiou@logosnet.cy.net</a>) οι οποίοι θα αναλάβουν τα σχετικά της αποστολής του βιβλίου.
 
Εκ της επιτροπής
Ι. Ν. Αγ. Ιακώβου Αδελφοθέου
Κόκκινες -  Λάρνακα

Έκδοση Ιερού Ναού Αγίου Ιακώβου Αδελφοθέου Συν. Κόκκινων

Παναγία Θεοτόκος Τρικώμου

Παναγιώτη Ι. Σκαλτσή Αναπλ. Καθηγητού Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ
<h1 style="text-align: center;">ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΕΓΚΑΙΝΙΑ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΚΑΙ ΠΩΣ ΓΙΝΟΝΤΑΙ; ΠΩΣ ΚΑΘΑΓΙΑΖΕΤΑΙ Η ΑΓΙΑ ΤΡΑΠΕΖΑ;</h1>
Εγκαίνια είναι η τελετή με την οποία καθιερώνεται και καθαγιάζεται ένας ναός και από απλό κτίσμα μεταβάλλεται σε οίκο λατρείας και προσευχής και η τράπεζά του σε ιερό θυσιαστήριο και αγία τράπεζα. Άλλωστε η ίδια η λέξη ΕΓΚΑΙΝΙΑ φανερώνει πως ένα πράγμα από παλαιό γίνεται καινούργιο και από μη ιερό, άγιο. Η καινούργια αυτή διάσταση όσον αφορά το ναό είναι ολοκάθαρη σ’ όλες τις ευχές και τα τροπάρια της ακολουθίας. Χωρίς εγκαίνια δεν είναι δυνατή η τέλεση κανενός μυστηρίου παρά μόνο με τη χρήση του Αντιμηνσίου, λινού δηλ. υφάσματος, που μπορεί να αντικαταστήσει την αγία Τράπεζα μέχρι να γίνουν κανονικά τα εγκαίνια, αφού σ’ αυτό υπάρχουν τμήματα λειψάνων αγίων.
Όσον αφορά την ιστορία των εγκαινίων είναι σημαντικό πως από την Παλαιά ακόμη Διαθήκη γίνεται λόγος γι’ αυτά. Η σκηνή του μαρτυρίου που ήταν αφιερωμένη στη λατρεία του Θεού, είχε «δικαιώματα λατρείας» όπως μας λέει ο Απ. Παύλος, (Εβρ. 4, 1), αγιάσθηκε από τον Μωϋσή κατά προτροπή του Θεού με μυσταγωγικές πράξεις· «και λήψη το έλαιον της χρίσεως, και χρίσεις την σκηνή και πάντα τα εν αυτή, και έσται αγία…» (Έξοδ. 40, 9-11). Το ίδιο έγινε και με το ναό του Σολομώντος. Οι Εβραίοι μάλιστα είχαν και έχουν ακόμη ειδική γιορτή των Εγκαινίων, όπως λέγεται, στην οποία γιορτάζουν και θυμούνται τα εγκαίνια και την κάθαρση του ναού του Σολομώντος, την οποία έκαμε ο Ιούδας ο Μακκαβαίος το 165 π. Χ. μετά τη βεβήλωσή του από τον Αντίοχο Δ’ τον Επιφανή. Εκείνο όμως που έχει σημασία είναι πως η εκκλησία από τη στιγμή που έπαψε να καταφεύγει στις κατακόμβες και να προσφέρει την αναίμακτη θυσία επάνω στους τάφους των μαρτύρων, άρχισε να καθιερώνει ναούς και μάλιστα με μεγαλοπρεπείς τελετές, όπως μας πληροφορεί ο ιστορικός Ευσέβιος. Ήταν πανηγύρι τα εγκαίνια τότε, όπως ακριβώς και σήμερα. Πνευματικό πανηγύρι που στηρίζεται στην πίστη του λαού, αλλά και τη ζωντανή παράδοση της Εκκλησίας.
Τα εγκαίνια είναι οπωσδήποτε συνδεδεμένα με τη σημασία που δίνει η Εκκλησία στο Ναό ως λειτουργικό χώρο και οίκο προσευχής του λαού αφ’ ενός και αφ’ ετέρου με τη σημασία που δίνει στον άνθρωπο ως λειτουργικό ον και προσωπικότητα με σκοπό τον αγιασμό και τη θέωση. Γι’ αυτό και στο πανηγύρι των Εγκαινίων καλούμαστε όλοι να συμμετάσχουμε πνευματικά και με πίστη. «Εν πίστει τα εγκαίνια, επιτελούμε φαιδρώς». Η ιερότητα του πανηγυριού αυτού στηρίζεται στην πίστη μας πως ο Ναός είναι έργο του Χριστού και του Παναγίου Πνεύματος· έργο όλης της Παναγίας Τριάδος πιστεύουμε, όπως λέει το τροπάριο, πως «τούτον τον οίκον ο Πατήρ ωκοδόμησε· τούτον τον οίκον ο Υιός εστερέωσε· τούτον τον οίκον το Πνεύμα το Άγιον ανεκαίνισε, το φωτίζον, και στηρίζον, και αγιάζον τας ψυχάς ημών» (απόστιχο του Εσπερινού). Ο Ναός είναι ασφαλώς ο οίκος του Θεού, αλλά και το δικό μας σπίτι. Είναι και πρέπει να είναι το κέντρο της ζωής μας κι όχι κάτι το δευτερεύον. Είναι η σκηνή η αληθινή, λιμάνι των χειμαζόμενων, ιατρείο παθών, καταφυγή ασθενών, δαιμόνων φυγαδευτήριο τόπος που ο λαός δοξάζει τον Θεό «ψαλμοίς και ύμνοις και μυστικαίς λειτουργίαις» οι οποίες αναφέρονται και φθάνουν στο νοερό θυσιαστήριο και σε μας κομίζουν την αγαθότητα και τη χάρη του θεού.
Πως γίνονται τα εγκαίνια του Ιερού Ναού;
Η καθιέρωση του Ναού γίνεται από τον Αρχιερέα, που είναι τύπος του Χριστού, με την εξής σειρά και τάξη, ενώ για την όλη τελετή χρησιμοποιούνται αρκετά υλικά στοιχεία, όπως κερί καθαρό, μαστίχη, σμύρνα, θυμίαμα, λείψανα μαρτύρων, άγιο μύρο, μαρμαροσάπουνα, ροδόσταμο, κρασί, κατασάρκιο της αγίας Τραπέζης, Αντιμήνσια κ.α.
α) Η λιτανεία των Ιερών λειψάνων
Το απόγευμα της προηγούμενης ημέρας, ο Αρχιερεύς μεταφέρει στον Ι. Ναό που πρόκειται να εγκαινιασθεί τα ιερά λείψανα, τα οποία εναποθέτει σ’ ένα άγιο Δισκάριο, πάνω στην Αγία Τράπεζα. Το πρωί αφού τελειώσει ο όρθρος, με την ψαλμωδία σχετικών τροπαρίων γίνεται τριπλή περιφορά γύρω από το Ναό. Ο Αρχιερεύς ντυμένος με λευκή στολή, σύμβολο της καθαρότητας και της αγνότητας, με ιερό δέος φέρει στο κεφάλι του τον ειδικό δίσκο με τα άγια λείψανα σκεπασμένα με το ίδιο κάλυμμα που σκεπάζονται τα θεία δώρα. Οι ιερείς κρατούν το Ευαγγέλιο, το σταυρό και εικόνες, οι δε λαϊκοί προπορεύονται με τις λαμπάδες. Σε κάθε στάση διαβάζονται ορισμένα αναγνώσματα από την Καινή Διαθήκη και στη συνέχεια μπροστά στο Ναό, όπου ήδη έχει τοποθετηθεί ειδικό αναλόγιο γίνεται μία από τις κατανυκτικότερες τελετές της εκκλησίας μας. Η είσοδος δηλαδή πάλι στο Ναό γίνεται με ιδιόμορφο τρόπο. Οι θύρες είναι κλειστές. Ο Αρχιερεύς προστάζει αυτούς που είναι πίσω από τις πόρτες να τις ανοίξουν στο Βασιλέα της δόξης λέγοντας τα λόγια του Δαυίδ. «Άρατε πύλας οι άρχοντες ημών…» (Ψαλ. 24ος), και ακούγονται από μέσα τα λόγια που οι άγγελοι έλεγαν αναμεταξύ τους κατά την Ανάληψη του Κυρίου. «Τις εστιν ούτος ο Βασιλεύς της δόξης». Έχουμε εδώ μίμηση ακριβώς των αγγέλων τη στιγμή της Ανάληψης. Και «οι πύλες ανοίγονται στην πρόκληση των φωνών -τονίζει ο Καβάσιλας- ωσάν να επρόκειτο οι φωνές να εισαγάγουν τον Χριστόν εις τον Ναόν». Με λαμπρό και πανηγυρικό λοιπόν τρόπο εισοδεύονται τα άγια λείψανα μέχρι το θυσιαστήριο, όπου ο Αρχιερεύς, πάλι, αφού τα βάλει σε ειδική θήκη με εύοσμο κηρομαστίχη, τα θυμιάζει, τα μυρώνει και τα τοποθετεί στο στυλίσκο που βρίσκεται στο μέσον της Τραπέζης ως το πιο κατάλληλο θεμέλιο. Κανένα άλλο θεμέλιο δεν είναι καλύτερο από τα ιερά λείψανα. Κι αυτό, όπως λέει ο Καβάσιλας γιατί «κανένα από τα μυστήρια δεν είναι πιο συγγενές προς το Χριστό απ’ ότι οι μάρτυρες. Έχουν τα πάντα κοινά με τον Κύριο δηλ. το σώμα και το πνεύμα και το σχήμα του θανάτου… Άλλωστε τα οστά αυτά είναι ο αληθινός Ναός και το θυσιαστήριο του Θεού, και ο αχειροποίητος αυτός Ναός είναι η απομίμηση του αληθινού».
β) Ο καθαρισμός της Αγίας Τραπέζης
Μετά την τοποθέτηση των ιερών λειψάνων στη θέση που προαναφέραμε, ο Αρχιερεύς παίρνει το δοχείο με την κηρομαστίχη και τα αρώματα, που συμβολίζουν τα μύρα με τα οποία ο Ιωσήφ ο από Αριμαθαίας άλειψε το σώμα του Κυρίου, και τα εκχύνει στην οπή της αγίας Τραπέζης για τη στερέωση του ανεγειρομένου Τάφου. Κατόπιν τοποθετείται η πλάκα στην οπή της αγίας Τραπέζης, ενώ ψάλλονται δύο ωραίοι ψαλμοί ο 142ος «Υψώσω σε ο Θεός μου, ο Βασιλεύς μου, και ευλογήσω το όνομά σου εις τον αιώνα» σαν ευχαριστία και ανάμνηση των θαυμασίων του Θεού, και ο 22ος «Κύριος ποιμαίνει» με…», που υμνεί τη φιλανθρωπία του Θεού. Εν, τω μεταξύ ο Αρχιερεύς αφού πάνω από τα αρχιερατικά του άμφια βάλει στο λαιμό του, το λεγόμενο σάβανο, λευκού χρώματος, σύμβολο της σινδόνης με την οποία τυλίχθηκε το άγιο σώμα του Κυρίου, διαβάζει γονατιστός την ευχή «ο Θεός ο άναρχος και αΐδιος…» με την οποία παρακαλεί τον Θεό να αποστείλει το Πανάγιό του Πνεύμα και να αγιάσει το νέο Ναό. Ακολουθεί η πλύση και ο καθαρισμός της αγίας Τραπέζης με σαπούνι και νερό ζεστό, σύμβολο κι αυτό του Αγίου Πνεύματος του οποίου από δω και πέρα πλέον θα είναι όργανο η αγία Τράπεζα. Η όλη τελετή θυμίζει βάπτισμα. Κι αυτό δεν είναι τυχαίο. Η αγία Τράπεζα εικονίζει το Σωτήρα και δέχεται τα του βαπτίσματος όπως Εκείνος. «Είναι δε ανάγκη – τονίζει πάλι ο Καβάσιλας – να γίνει κάποια κάθαρση ενάντια στη δύναμη του πονηρού, κι όπως ο Αρχιερεύς με προσευχές αποκαθαίρει από κάθε επήρεια των δαιμόνων το ύδωρ με το οποίο βαπτίζει τον άνθρωπο, έτσι και σ’ αυτή την τελετή διαλέγει τις κατάλληλες προσευχές και με τον ίδιο τρόπο, όπως και πριν, με το νερό αποκλείει το πονηρόν». Μετά την κάθαρση της αγίας Τραπέζης για τους λόγους που αναφέραμε, ραντίζει ο Αρχιερεύς το ιερό θυσιαστήριο με ροδόσταμο, με το οποίο κάνουμε την Τράπεζα να ευωδιάζει και όπως λέει ο Καβάσιλας, μ’ αυτό δείχνουμε πως «φέραμε όλα όσα είναι απαραίτητα για να συμπληρώσουν την ανθρώπινη ζωή, δηλαδή φέραμε κι από τα αναγκαία κι από τα ευχάριστα κι απ’ αυτά κάναμε τη θυσία μας». Κατόπιν όπως και μετά το Βάπτισμα ακολουθεί η Χρίση με το άγιο μύρο, το οποίο φέρνει τη χάρη του Θεού στη γη. Το μύρον είναι η δύναμη του θυσιαστηρίου. Δύναμη που ενεργοποιείται, όπως τονίζει ο Καβάσιλας, με την παρουσία και τη χάρη των ιερών λειψάνων για τα οποία αναφέραμε πριν. Αφού επλύθη (εβαπτίσθη), εμυρώθη η αγία Τράπεζα, τώρα ήλθε η ώρα να βάλει τα καλά της. Αρχικά στην κάθε μια από τις τέσσερεις της γωνίες τοποθετείται ένα κομμάτι λινό ύφασμα στο οποίο είναι αγιογραφημένος κι ένας Ευαγγελιστής, επειδή η αγία Τράπεζα εικονίζει όλη την Εκκλησία στη στερέωση της οποίας συνέβαλαν οι Ευαγγελιστές, με τα Ευαγγέλιά τους. Κατόπιν τυλίγεται σταυροειδώς στην αγία Τράπεζα το πρώτο ένδυμα το λεγόμενο κατασάρκιο, σύμβολο της σινδόνης με την οποία τυλίχθηκε το σώμα του Χριστού. Στη συνέχεια τοποθετείται ο επενδύτης, η αγία ενδυτή η τραπεζόφορον κατά τον Συμεών Θεσσαλονίκης. Είναι το βασικό άμφιο της αγίας Τραπέζης, πολυτελές σύμβολο δόξης κατά τον Συμεών, αφού κατά τον ίδιο η αγία Τράπεζα «τάφος εστι και θρόνος του Ιησού». Τέλος τοποθετείται το λεγόμενο ειλητό, το οποίο εισήχθη στους βυζαντινούς χρόνους και αργότερα αντικατεστάθη από το γνωστό Αντιμήνσιο. Λέγεται πως το ειλητό δηλώνει το σουδάριο το οποίο έφερε ο Χριστός στο κεφάλι Του το χρόνο που βρισκόταν στο μνημείο και συμβολίζει την υπέρ ημών νέκρωση και Ανάσταση του Κυρίου. Επάνω σ’ αυτό τοποθετείται το ιερό Ευαγγέλιο και η τελετή τελειώνει με τη μύρωση και θυμίαση όλου πια του Ναού. Οι ευχές δε που διαβάζονται στο τέλος είναι γεμάτες ευχαριστία στο Θεό και παράκληση να γεμίζει με δόξα, αγιασμό και χάρη το νέο θυσιαστήριο έτσι ώστε πάνω σ’ αυτό να μεταβάλλεται η αναίμακτη θυσία σε σώμα και αίμα Χριστού και να αγιάζεται ο λαός του Θεού με τη συμμετοχή του σ’ αυτό το μυστήριο. Τελικά δηλαδή ο σκοπός των εγκαινίων δεν είναι μόνο ο αγιασμός του Ναού αλλά και δικός μας με τον πνευματικό αγώνα και την αληθινή ζωή. «Ούτως εγκαινίζεται ο άνθρωπος· ούτω τιμάται η των Εγκαινίων ημέρα». Σ’ αυτόν τον αγώνα έχουμε οπωσδήποτε οδηγό το Χριστό. Άλλωστε το λυχνάρι που στο τέλος της ακολουθίας ανάβει ο Αρχιερεύς πάνω στην αγία Τράπεζα συμβολίζει, κατά τον Καβάσιλα, το δικό Του Φως. «Αυτό το φως μπορεί να ανακαλύψει και να φέρει στο φως τα πάντα, όπως ακριβώς γέμισε τον Άδην το φως, όταν έφθασε εκεί ο Χριστός.
Πηγή: Δημοσιεύθηκε στο αφιέρωμα «ΕΓΚΑΙΝΙΑ ΝΑΩΝ» του 6ου τεύχους του Περιοδικού «ΑΓΙΟΣ ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ» Του Παναγιώτη Ι. Σκαλτσή , Αναπλ. Καθηγητού Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ και στο ιστολόγιο https://filoumenos.com.

Τι είναι τα εγκαίνια Ιερού Ναού και πώς γίνονται; Πώς καθαγιάζεται η Αγία Τράπεζα;

Άγιος Συμεών Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης