Ὁ ἅγιος Μιχαήλ[1]
Πρωτ. Παρασκευᾶ Ἀγάθωνος
Δρ Θεολογίας
Ὁ ἅγιος Μιχαήλ εἶναι ὁ τελευταῖος ἀπό τούς γνωστούς Κύπριους νεομάρτυρες, ὁ ὁποῖος μαρτύρησε στή Μάκρη τῆς Θράκης στίς 6 Ἀπριλίου τοῦ 1836[2] μαζί μέ ἄλλους τέσσερεις ἐκ Σαμοθράκης καταγομένους νεομάρτυρες, τούς Γεώργιο (πρεσβύτερο), Μανουήλ, Θεόδωρο καί Γεώργιο (νεώτερο).
Ἡ μοναδική πηγή πληροφόρησης γιά τόν βίο καί τό μαρτύριο τῶν πέντε τούτων νεομαρτύρων, καί κατά συνέπεια καί τοῦ ἁγίου Μιχαήλ τοῦ Κυπρίου, εἶναι ὁ «Διηγηματικός καί ἐγκωμιαστικός λόγος εἰς τούς ἁγίους πέντε νεομάρτυρας, τούς ἐκ Σαμοθράκης»[3], ὁ ὁποῖος ἐγράφη ὑπό τοῦ μοναχοῦ Ἰακώβου Ἰβηρίτου, μετοχιαρείου στόν Ἅγιο Ἀθανάσιο Σαμοθράκης τό ἔτος 1843, ἤ κατά μία ἄλλη εἰκασία, ὑπό τοῦ μητροπολίτου Τραϊανουπόλεως καί μετέπειτα Μαρωνείας Ἀνθίμου, ὁ ὁποῖος ἔζησε τό μαρτύριο τῶν Ἁγίων καί συνέβαλε τά μέγιστα στήν καθιέρωση τῆς μνήμης τους[4]. Ὁ λόγος ἐκφωνήθηκε γιά πρώτη φορά τό 1843 στόν πρός τιμήν τῶν Νεομαρτύρων ἀνεγερθέντα ναό στή Σαμοθράκη, ὅπου ἐπίσης γιά πρώτη φορά ἐψάλη καί ἡ δι’ αὐτούς συντεθεῖσα ἀκολουθία ὑπό τοῦ προειρημένου μοναχοῦ Ἰακώβου Ἰβηρίτου[5].
Ἡ ταυτότητα τοῦ ὑμνογράφου τῆς ἀκολουθίας, ὡς ἐπίσης καί τοῦ αἰτήσαντος αὐτήν, διαπιστώνεται ἀπό σημείωμα στό τέλος τοῦ χειρογράφου: «Ἐν ἔτει τεσσαρακοστῷ τρίτῳ ὀκτακοσίοις ἅμα χιλίοις τῆς σεπτῆς τοῦ Χριστοῦ θεογονίας ἐγράφη, συνετέθη τε αὕτ’ ἡ ἀκολουθία, προτροπῇ μέν Τραϊανουπόλεως Ἀνθίμου ἐπισκόπου, πόνῳ δέ καί πολλῇ σπουδῇ μοναχοῦ Ἰακώβου, ὑπέρ ὧν ὑπερεύχεσθε οἱ ταύτῃ ἐντυχόντες»[6]. Στήν ἀκροστιχίδα ἐπίσης τῆς ἀκολουθίας μαρτυρεῖται τό ὄνομα τοῦ μοναχοῦ Ἰακώβου· «Μάρτυρας ὑμνῶν τοῦ Ἰησοῦ προφρόνως Ἰάκωβος».
Ἡ ἔκδοση τῆς χειρογράφου ἀκολουθίας ἔγινε τό 1941 ὑπό τοῦ Κ. Ἀποστολίδου, ὄχι ἐκ τοῦ πρωτογράφου χειρογράφου, ἀλλά ἀπό ἀντίγραφο αὐτοῦ, τό ὁποῖον παρήγαγε στή Σαμοθράκη ὁ Πελοποννήσιος Χρ. Ρηγόπουλος τό 1874[7]. Ἡ πρώτη χειρόγραφη ἀκολουθία (χφ. τοῦ 1843) εὑρίσκεται στόν ἐπ’ ὀνόματι τῶν Ἁγίων ναό στή Σαμοθράκη σέ ὄχι καλή κατάσταση.
Ἀκολουθία πρός τιμήν τῶν ἐν Σαμοθράκῃ πέντε νεομαρτύρων συνέταξε καί ὁ μακαριστός ὑμνογράφος Γεράσιμος Μικραγιαννανίτης, ἡ ὁποία ἐξεδόθη ὑπό τοῦ Μητροπολίτου Ἀλεξανδρουπόλεως Κωνσταντίνου (Ἀθήναις 1970). Τέλος, πρός τιμήν τοῦ ἁγίου Μιχαήλ τοῦ Κυπρίου συνεγράφη εἰδική ἀκολουθία, ἡ ὁποία ψάλλεται στήν Κύπρο, ὑπό τοῦ Χαραλάμπους Μπούσια[8].
Γιά τή ζωή τοῦ ἁγίου Μιχαήλ δέν ἔχουμε πολλές πληροφορίες, οὔτε γνωρίζουμε πώς βρέθηκε στή Σαμοθράκη, ὅπου ἑκουσίως «φοβηθείς τόν θάνατον καί φιλοψυχήσας» ἐξώμοσε τό 1821 στήν προσπάθειά του νά σωθῇ ἀπό τίς σφαγές πού διενέργησαν τότε οἱ Τοῦρκοι στό νησί. Τότε ἐξισλαμίστηκαν βιαίως ὑπό τῶν Μωαμεθανῶν καί πωλήθηκαν στούς Τούρκους καί τέσσερεις νεαροί κάτοικοι τῆς Σαμοθράκης· οἱ Γεώργιος, Μανουήλ, Θεόδωρος καί Γεώργιος, οἱ ὁποῖοι ἀρκετά χρόνια ἀργότερα μαρτύρησαν μαζί μέ τόν Μιχαήλ. Ἕνας μάλιστα ἀπό αὐτούς, ὁ Μανουήλ, πωλήθηκε στήν Αἴγυπτο, ὅπου ὡς μουσουλμάνος πιά εἶχε τήν εὐκαιρία νά μάθῃ τήν ἀραβική γλώσσα καί νά μελετήσῃ τή διδασκαλία τοῦ Κορανίου καί ἄλλων μουσουλμανικῶν βιβλίων. Μετά τό τέλος τῆς ἐπανάστασης οἱ πέντε ἐξωμότες ἐπέστρεψαν στή Σαμοθράκη καί, ἀφοῦ ἐπανῆλθαν στήν Ὀρθόδοξη πίστη, ἑνώθηκαν μέ τούς Χριστιανούς τοῦ νησιοῦ. Ἡ ἐνέργειά τους αὐτή ὅμως, σύμφωνα μέ τούς νόμους τοῦ Ἰσλάμ τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, ἐτιμωρεῖτο μέ θάνατο, γι’ αὐτό τόσο ὁ κατά τόν τόπον Ὀρθόδοξος ἀρχιερέας (μητροπολίτης Τραϊανουπόλεως), ὅσο καί οἱ ἄλλοι Χριστιανοί τούς συμβούλευαν νά μεταβοῦν στήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα, ὅπου θά μποροῦσαν νά ζήσουν χωρίς κανένα κίνδυνο. Ὅλοι τους ὅμως εἶχαν ἀποφασίσει νά μείνουν στόν τόπο ὅπου εἶχαν ἀλλαξοπιστήσει ἀποφασισμένοι νά χύσουν ἀκόμα καί τό αἷμα τους, γιά νά ἀποπλύνουν τό μεγάλο ἁμάρτημά τους. Τό γεγονός αὐτό εἶχε γίνει γνωστό ἀνάμεσα στούς Τούρκους τῆς Σαμοθράκης. Τελικά ὁ διοικητής τῆς περιοχῆς τούς συνέλαβε μέ σκοπό νά ἐφαρμόσῃ τόν ἰσλαμικό νόμο. Οἱ Χριστιανοί ὅμως τοῦ νησιοῦ τόν δωροδόκησαν καί τό θέμα ἔληξε προσωρινά. Τό ἴδιο γινόταν στή συνέχεια καί μέ κάθε νέο διοικητή, πού ἀπέστελλε ἡ Πύλη στήν περιοχή, μέχρι πού τοποθετήθηκε στή Μάκρη, πόλη τῆς Θράκης, ὁ σκληρός καί ἀπάνθρωπος Ἀπτηραχμᾶν ἐφένδης. Αὐτός, ἀφοῦ τούς συνέλαβε, προσπάθησε νά τούς πείσῃ νά παρουσιαστοῦν δημόσια ὡς Μουσουλμάνοι. Οἱ Μάρτυρες ὅμως ἦταν ἀποφασισμένοι νά παραμείνουν στόν Χριστιανισμό ἔναντι κάθε τιμήματος. Τότε ὁ Ἀπτηραχμᾶν, ἀφοῦ πῆρε χρήματα ἀπό τούς Χριστιανούς, τούς ἄφησε ἐλεύθερους.
Λίγο ἀργότερα στή Μάκρη στάληκε νέος διοικητής, ὁ Τζελάλ μπέης, ἕνας σκληρός Ἀλβανός, μέ τόν ὁποῖο ὁ Ἀπτηραχμᾶν συνωμότησε καί συνέλαβαν καί πάλιν τούς Μάρτυρες. Αὐτή τή φορά τούς μετέφεραν στή Μάκρη καί τούς ἐνέκλεισαν στίς φυλακές. Στή συνέχεια ὁ Τζελάλ μπέης κάλεσε μπροστά του τόν Μανουήλ, ὁ ὁποῖος εἶχε μελετήσει τή διδασκαλία τοῦ Κορανίου, καί τοῦ κατέστησε σαφές ὅτι ἡ ἐμμονή τους στόν Χριστιανισμό θά προκαλοῦσε τόν θάνατό τους. Ὁ Μάρτυρας τότε ἔλεγξε τόν τύραννο καί τίς πλάνες τοῦ Ἰσλάμ. Τό ἴδιο ἔπραξε καί ὁ Κύπριος Μιχαήλ, πού ἐπίσης ὁδηγήθηκε μπροστά στόν Ἀλβανό διοικητή. Ὁ τελευταῖος τούς ξαναφυλάκισε καί ζήτησε ἔγκριση ἀπό τόν διοικητή τῆς ἐπαρχίας του, τόν Βασάφ ἐφένδη, ὁ ὁποῖος ἕδρευε στήν Κωνσταντινούπολη, γιά νά τούς θανατώσῃ. Μετά ἀπό εἴκοσι τρεῖς μέρες φυλάκισης καί μαρτυρίου, ὅποτε οἱ Μάρτυρες ὑπέφεραν τά πάνδεινα, ἦρθε ἡ ἔγκριση. Ἔτσι τήν ἑπομένη, στίς 6 Ἀπριλίου τοῦ 1836, Δευτέρα τῆς ἑβδομάδος τοῦ Θωμᾶ, οἱ δήμιοι ἅρπαξαν ἀπό τίς φυλακές τόν Κύπριο Νεομάρτυρα Μιχαήλ ὡς τόν γεροντότερο καί ἀφοῦ τόν ὁδήγησαν στή μέση τοῦ παζαριοῦ τόν κατατεμάχισαν μέ τά ξίφη τους. Ἀκολούθως θανάτωσαν καί τούς ὑπόλοιπους μέ μαρτυρικό τρόπο. Τά λείψανά τους ἐνταφιάστηκαν ἀπό τούς Χριστιανούς σέ κοινό μέρος, ὅπου ἔγιναν πολλά θαύματα σέ ἀνθρώπους πού ἦταν ἀσθενεῖς, ἔνδειξη ὅτι ὁ Θεός ἐδέχθη τό μαρτύριό τους ὡς αἰτία τῆς ἁγιότητάς τους.
Ἰδιαίτερα ὀδυνηρό ἦταν τό τέλος αὐτῶν πού εἶχαν λάβει μέρος στήν ἐκτέλεση τῶν Μαρτύρων. Ὁ μέν Βασάφ ἐφένδης, πού ἐνέκρινε τή θανάτωσή τους, ἐξορίστηκε γιά τό γεγονός αὐτό ἀπό τόν Σουλτάνο Μαχμούτ στή Βάρνα, ὅπου καί ἀποκεφαλίστηκε. Τό ἴδιο ἔγινε καί μέ τόν πενθερό του, Παρτάφ ἐφένδη, ὁ ὁποῖος ἐξορίστηκε στήν Ἀδριανούπολη. Ἐπίσης, ὁ Τζελάλ κλήθηκε νά ἀπολογηθῇ γιά τή διοίκηση τῆς Μάκρης καί ἐκτελέστηκε καί αὐτός, ἐπιβεβαιώνοντας ἔτσι προφητεία τοῦ Μανουήλ. Ἕνας δέ ἀπό τούς δημίους, ὁ ὁποῖος συμπεριφέρθηκε μέ βάναυσο τρόπο στόν Μανουήλ, πέθανε τρεῖς μέρες μετά τό μαρτύριο τῶν πέντε χριστιανῶν, ἀπό πανώλη, ἐνῶ ἕνας ἄλλος ἀρρώστησε σχεδόν ἀμέσως, στράβωσε τό πρόσωπό του καί ἔμεινε θέαμα ἐλεεινό γιά ὅλη του τή ζωή.
Ἡ ἐπίσημη διακήρυξη τῆς ἁγιότητας τῶν Νεομαρτύρων Μιχαήλ, Μανουήλ, Γεωργίου, Θεοδώρου καί Γεωργίου, κατόπιν ἐπίσημων ἐνεργειῶν τοῦ μητροπολίτου Ἀλεξανδρουπόλεως Ἀνθίμου, ἔγινε ἀπό τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο, στίς 17 Μαΐου τοῦ 1985, καί ἡ μνήμη τούς ὁρίστηκε νά τιμᾶται τήν Κυριακή του Θωμᾶ[9]. Σήμερα τά λείψανά τους φυλάσσονται στόν καθεδρικό ναό τῆς Σαμοθράκης.
[1] Ἀπόσπασμα ἀπό εἰσήγηση μέ τίτλο «Κύπριοι νεομάρτυρες», πού ἔγινε σέ συνέδριο στήν Ὕδρα στίς 10 – 14 Νοεμβρίου 2000. Βλ. Πρακτικά Διορθόδοξου Ἐπιστημονικοῦ Συνεδρίου «Κωνσταντῖνος ὁ Ὑδραῖος – Νεομάρτυρες προάγγελοι τῆς ἀναστάσεως τοῦ Γένους», ἔκδοση Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ὕδρας, Σπετσῶν, Αἰγίνης, Ἐρμιόνιδος καί Τροιζηνίας, Ὕδρα 2007, σσ. 487-490.
[2] Γιά τόν ἅγιο Μιχαήλ βλ. Ἰωάννου Περαντώνη, Λεξικόν τῶν Νεομαρτύρων, τ. Γ’, σ. 362. Ἀνδρέα Κυριακοῦ, «Ὁ Ἅγιος Νεομάρτυς Μιχαήλ καί οἱ σύν αὐτῷ», Ὀρθόδοξη Μαρτυρία, 17 (1986) 44-46. Κωστῆ Κοκκινόφτα, «Ἡ συμβολή τῶν Νεομαρτύρων καί τῶν Ἐθνομαρτύρων στη διατήρηση τῆς Ἑλληνορθόδοξης συνείδησης τῶν Κυπρίων», Ἐπετηρίς Κυπριακῆς Ἑταιρείας Ἱστορικῶν Σπουδῶν, 3 (1997) 147-149. Τοῦ αὐτοῦ, «Ὁ Κύπριος νεομάρτυς Μιχαήλ (+1835)», Ἐπετηρίδα Κέντρου Ἐπιστημονικῶν Ἐρευνῶν, XXII, Λευκωσία 1996, σσ. 257-264. Κύπρια Μηναῖα, τόμ. Στ’, Λευκωσία 1999, σσ. 67-79 ὅπου καί ἐκτενής βιβλιογραφία. Γιά τό ἔτος μαρτυρίου βλ. Κωστῆ Κοκκινόφτα, Κύπρος καί 1821, ἔκδ. Κέντρου Μελετῶν Ἱερᾶς Μονῆς Κύκκου, Λευκωσία 2021, σσ. 324-325 καί 334.
[3] Κ. Μύρτ. Ἀποστολίδου, «Ἀνέκδοτος ἀκολουθία καί ἐγκώμιον πέντε Θρακῶν νεοφανῶν μαρτύρων», Θρακικά, τόμ. ΙΣΤ’, Ἀθήναις 1941, σσ. 354-365. Ἀνωνύμου, «Λόγος διηγηματικός καί ἐγκωμιαστικός εἰς τούς ἁγίους πέντε νεομάρτυρας, τούς ἐκ Σαμοθράκης», Θρακικά, τόμ. ΛΘ’, Ἀθήναις 1965, σσ. 298-307.
[4] Κ. Μύρτ. Ἀποστολίδου, «Ἀνέκδοτος ἀκολουθία καί ἐγκώμιον...», ὅ.π., σσ. 336-339.
[5] Μαρτυρία περὶ τῆς ἀνεγέρσεως ναοῦ ἐπ’ ὀνόματι τῶν Νεομαρτύρων βλ. δεύτερο τροπάριο τῆς ὑπὸ τοῦ Ἰακώβου συντεθείσης ἀκολουθίας: «Ἀφθόνως πᾶσιν πηγάς ἰάσεων ὁ θεῖος οὗτος οἶκος, ὁ ἀνεγηγερμένος ἀΐδιον εἰς μνήμην τῶν ἀθλητῶν...ἐν ᾧ ἑστῶτες ὑμνοῦμεν χρεωστικῶς τόν αὐτούς λαμπρῶς δοξάσαντα», Αὐτόθι, σσ. 336-340.
[6] Αὐτόθι, σ. 336.
[7] Αὐτόθι, σσ. 340-354.
[8] Κύπρια Μηναία, τόμ. Στ’, Λευκωσία 1999, σσ. 67-79.
[9] Κύπρια Μηναῖα, τόμ. Στ’, Λευκωσία 1999, σσ. 67-79. Τό ἐπίσημο κείμενο τῆς ἀναγνώρισης τῆς ἁγιότητας τῶν πέντε Νεομαρτύρων ἀπό τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο βλ. στὰ Κύπρια Μηναῖα, τόμ. Στ’, Λευκωσία 1999, σ. 79.
Πρωτ. Παρασκευᾶ Ἀγάθωνος ‘Ὁ ἅγιος Μιχαήλ ὁ Κύπριος’, ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ, Εκκλησιατική, ΙΕΡΑ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ ΚΥΠΡΟΥ 506, σσ.691-695.
